Procedura wyjaśniania w historii

            W pracy historyka termin ,,wyjaśnianie” ma wielorakie znaczenie. Nie jest ono, tak jak by się zdawało, jednym terminem. W historii ,,wyjaśnianie” ma wiele definicji i właśnie o nich będzie to rozważanie.

            Analizując prace historyczne można zauważyć różne rodzaje wyjaśniania. Są to: wyjaśnianie przez opis (deskrypcyjne), przez podanie genezy (genetyczne), przez podanie miejsca w strukturze (strukturalne), przez podanie definicji (definicyjne) oraz przez podanie przyczyn (kauzalne).

            Pierwsza polega na zwyczajnym opisie, bez próby podania przyczyn wydarzenia historycznego. Wychodzi stąd czysta narracja historyczna bez uporządkowanego opisu genezy oraz miejsca w układzie. Drugi rodzaj wyjaśniania polega na podaniu kolejnych etapów rozwojowych danego faktu historycznego. Może ona odpowiadać na pytanie, jak to się stało, że…? Dzięki swej formie pytanie genetyczne jest pytaniem o przyczyny zdarzenia.

            O funkcji określonego elementu pewnej całości odpowiada wyjaśnianie strukturalne lub inaczej funkcjonalne. Wymaga ono od historyka wskazania roli badanych faktów w innych szerszych strukturach. Czwarte wyjaśnianie – wyjaśnianie definicyjne – wg. Pomorskiego, jest dość skomplikowane. Są dwa rodzaje tego wyjaśniania: pierwszy odpowiada na pytanie co to? lub kto to?, drugie natomiast odpowiada na pytanie dlaczego? Gdy odpowiadamy na pierwszy przypadek staramy się dokonać opisu o charakterze definicji nominalnej, czyli wyjaśnianie znaczenia terminu przez odniesienie go do terminu znanego dla pytającego, albo realnej, starając się scharakteryzować dany przedmiot. Na drugi przypadek odpowiadamy poprzez podanie definicji pasującej do niego lub bezpośrednich konsekwencji wypływających z niej.

            Najbardziej odpowiadającym i ścisłym wyjaśnianiem jest wyjaśnianie kauzalne lub inaczej nazywając eksplanacja przyczynowa. Jest to podstawowy środek dzięki któremu historyk zamiast prostego opisu zaczyna prowadzić badania rzeczywiście teoretyczne i ściśle naukowe.

            Jednak by wyjaśnić dany problem historyczny, trzeba najpierw go zrozumieć. Historyk musi się ,,wczuć” w epokę, kiedy to zdarzenie miało miejsce, znać w stopniu zadowalającym warunki sprzyjające temu zdarzeniu. Powstały dwa obozy, które tłumaczą sobie pojęcia wyjaśniania i rozumienia. Pierwsi to intuicjoniści, którzy zrozumienie tłumaczą sobie jako wczucie się a co za tym idzie wyjaśniają dany problem. Drudzy to empiryści, którzy najpierw wykrywają przyczynę lub poprzez opis  faktu rozumieją wyjaśnianie.

            Wyjaśniane przyczynowe można rozróżnić w ten sposób, jako : wyjaśnianie celowego działania człowieka zakładając działanie racjonalne oraz na wyjaśnianie niezamierzonych skutków działań wielu ludzi czyli procesów. Mamy też inną klasyfikacje tegoż wyjaśniania, czyli wyjaśnianie dyspozycyjne oraz wyjaśnianie ściśle kauzalne. Inny jeszcze podział tego wyjaśniania to wyróżnianie charakteru logicznego uzasadnienia wyjaśniania. Są to: odwołanie się do praw typu warunku wystarczającego i warunku niezbędnego (lub inaczej obu łącznie), wyjaśnianie podające jeden z alternatywnych warunków wystarczających (w danej sytuacji niezbędny) oraz wyjaśnianie zwracające uwagę na tzw. warunki sprzyjające.

            Wyjaśnianie celowych działań ludzkich inaczej można nazwać działaniem racjonalnym. Polegają one na rekonstrukcji racjonalnego działania człowieka i jego rozumieniu w danym momencie. Bardzo rzadkim zjawiskiem jest wyjaśnianie przez warunki wystarczające i niezbędne. Polegają one na tym, że historyk  sam tworzy prawa na jakich będzie się opierał by stworzyć własną teorię danego zjawiska historycznego.

            Innym typem jest wyjaśnianie dyspozycyjne polegające na tym, że historyk wyszukuje wpływ czynników w stosunku do układu albo elementów tego układu. Inaczej mówiąc ustala się zależność między danymi faktami historycznymi.

            Wyjaśnianie przez podanie warunków wystarczających polega na domyślaniu się pewnych zjawisk występujących w przedmiocie badania. Jest ono praktycznie nie używane ponieważ do pełnego rozpatrzenia problemu potrzebne są też warunki niezbędne. One właśnie ustalają obszar badania historyka, odrzucając to co jest dla niego niepotrzebne i nieinteresujące.

            Następnym wyjaśnianiem jest wyjaśnianie przez podanie warunków niezbędnych w danej sytuacji. Polega ono na tym, że w danej okoliczności są niezbędne w pewnych okolicznościach a nie w każdej sytuacji. Inaczej można je nazwać alternatywnym warunkiem wystarczającym. Wyjaśnianie przez podanie warunków sprzyjających ma za zadanie wyjaśnić proces historyczny gdzie występuje wiele czynników, które tłumaczą jego istnienie. Polega ono na przytoczeniu wielu okoliczności wpływających na zajście danego faktu.

             

                                       

Typy idealne a wyjaśnianie historyczne

W konstruowaniu teorii społecznych wytworzyło się takie zagadnienie jak typ idealny w wyjaśnianiu historii. Aby zrozumieć to czego nie możemy zobaczyć, ponieważ wydarzyło się na długo przed nami, nie mając innego wyjścia bazujemy na teoretycznej rekonstrukcji bazując na tym, co wiemy na dany temat. Jaką dyspozycję miały jednostki, ich przekonania i relacje międzyludzkie. Dlatego też historykowi potrzebne są typy idealne.

Max Weber stworzył dwie koncepcje tego typu. Pierwsza z nich to koncepcja holistyczna. Głosi ona, że w wyjaśnianiu poszczególnych zdarzeń powinno się odnieść do innych, konkretnych zdarzeń poprzedzających te badane. Poprzez ten model historyk widzi z góry cechy sytuacji społecznej. Jest on prosty i stawia dystans między badaczem a szczegółami w jego pracy badawczej. Podkreśla on najważniejsze cechy rozważanej sytuacji. Jednak reprezentuje on pominięcie jednostek w wydarzeniach historycznych, co jest nierealne i w pewien sposób niemożliwe.

Drugi typ nazywany jest typem indywidualistycznym. Stawia on bohatera historycznego w uproszczonej sytuacji. W tym typie najważniejsza jest jego forma dyspozycyjna, stan jego wiedzy w danym momencie i relacje między nimi. Jest on idealny ponieważ, 1) upraszcza sytuację wyjściową i izoluje ją od tych czynników, które mogłyby zakłócać jej istnienie, 2) abstrahuje i formalizuje oraz wyjaśnia i precyzuje charakter danych schematów preferencji i stanów wiedzy bohaterów danego wydarzenia historycznego. Typ ten ma moc wyjaśniającą, konstruuje się go na podstawie odkrywania typowych i istotnych społecznie dyspozycji, później wykazuje się w jaki sposób te dyspozycje w różnych sytuacjach prowadzi się do pewnych społecznych zachowań.

Wyjaśniając dana sytuację historyczną można to zrobić na dwa sposoby: anonimowo lub,, w zasadzie”, czyli przez zastosowanie do niej najlepszego typu idealnego albo kombinacji kilku typów. Jeśli na nią znaczenie mają wpływy indywidualne bohaterów historycznych powinno się je wyjaśniać za pomocą ich dyspozycji i przekonań. Do takich przypadków najlepszą do użycia metodą jest metoda hipotetyczno-dedukcyjna. Na hipotezę składa się postulowana dyspozycja, przekonanie i relacje między jednostkami. Sprawdzając ich poszukujemy relacji korespondencji między ich dedukcyjnymi konsekwencjami a ich cechami rekonstruowanej sytuacji.

            Ważnym elementem jest zasada indywidualizmu metodologicznego. Polega ona na tym, że proces i zdarzenie społeczne można wyjaśnić dzięki dedukcji z zasadą rządzących zachowaniem ludzi w nich uczestniczących oraz opisie sytuacji gdzie ci właśnie ludzie uczestniczą. Zasada holizmu, która jest jej przeciwstawną zakłada, że zachowanie jednostek powinno się wyjaśniać poprzez dedukcję ich z makroskopowych praw, które stosuje się jako pewna całość a także w opisie pozycji jakie jednostki w ramach całości zajmują.

            Według autora artykułu lepsza jest zasada indywidualizmu. Podkreśla, że ta zasada ma w swym założeniu to, iż społeczeństwo nie jest niewyobrażalnym organizmem, ale tak naprawdę składa się z ludzi zachowujących się rozumnie, oddziałują na siebie pośrednio i bezpośrednio w różny sposób, by lepiej kreować swoją historię.

            Autor sugeruje nam trzy typy wyjaśniania historii. Pierwszy z nich to koligacja. Oznacza ona wyjaśnianie zdarzenia poprzez ,,śledzenie jego wewnętrznych relacji z innymi zdarzeniami i umiejscowienie go w jego kontekście historycznym”. Jest to czysta narracja, większa niż kronika jednak brakuje jej pełnego opisu zdarzeń.

            Drugim typem jest wyjaśnienie z zasady to poleganie na dyspozycjach typowych  i w ten sposób zaniedbywanie zróżnicowań osobowościowych. Jego alternatywa jest wyjaśnianie szczegółowe polegające na specyficznej dyspozycji, przekonaniach ludzi i ich wzajemnych, rzeczywistych relacjach. Ten typ odpowiada na pytania, jaki? jaka?, co autor tekstu tytułuje ,, Osobowość” oraz  ,, Racjonalność i celowość”. W pierwszej nacisk pada na życie osoby w którym składa się seria zjawisk a osobowość składa się ze złożonego i zmiennego systemu dyspozycji. W drugim chodzi o przemyślany i logiczny wybór środków w celu osiągnięcia danego celu w znanej historykowi wiedzy nad badaniami faktów.